خبرگزاری حوزه  / چندی قبل یک مبلغ دینی در یک برنامه تلویزیونی اظهار کرد که  فراوانی زندانیان ناشی از کمبود روحانیان است و هرجا روحانی فراوان باشد زندانی وجود ندارد. در همان برنامه مجری از روحانی پرسید آیا در قم زندانی نداریم و آن روحانی از پاسخ درماند. این سخنان با واکنش های فراوانی همراه شد؛ از گروهی که وجود روحانیان را لازم می دانستند تا گروهی دیگر که این جملات را دستاویزی برای حمله به روحانیت قرار دادند، اما آنچه این برنامه مشخص کرد، ناتوانی مصاحبه شونده در بیان صحیح مساله و دفاع از روحانیت بود.

در موردی دیگر بانویی که در شبکه استانی یزد در مورد آداب زناشویی سخن می گفت به بانوان توصیه کرد که پای شوهر خود را در شیر ماساژ بدهند و به آن بوسه بزنند و... و سخنان خود را با جملاتی از نبی مکرم اسلام تضمین کرد. البته عده ای از اصل این سخنان دفاع کردند اما بازنشر فراوان آنها که همراه با استهزا و مزاح از سوی اقشار مذهبی و غیرمذهبی همراه شد، نشان از بازخورد نامطلوب بیان چنین سخنان در یک رسانه داشت. واکنش ها به این برنامه به حدی بود که شبکه تلویزیونی استان یزد از انتشار چنین محتوایی از مردم عذرخواهی کرد.

این نمونه ها و بازخوردها نسبت به آنها که هرازگاهی شاهد تکرار آن هستیم نشان دهنده ناهمخوانی عده ای از مبلغان با فضای جدید تبلیغی است. مساله ای که رهبر معظم انقلاب نیز بر ترمیم آن تاکید دارند. مصادیقی که رهبر انقلاب نسبت به ورود مبلغان و روحانیان به آنها تاکید دارند حاکی از ضرورت نگاه تخصصی به تبلیغ از دیدگاه ایشان است. چنان که ایشان در دیدار سال 97 با هیات امنای و مدیران دفتر تبلیغات اسلامی بر ورود به عرصه هنر، فضای مجازی، تدوین دانش مددکاری اسلامی، جریان سازی در تبلیغ و آسیب شناسی فضای تبلیغ تاکید کردند.

اکنون در  ماه محرم مروری بر ضرورت ها و اقتضائات تبلیغ تخصصی و جایگاه فعلی حوزه در این سپهر ضروری است.

تبلیغ دین هدف اصلی عالم دینی

با وجود آن که تخصصی شدن ساحت های مختلف طلبگی منجر به تقسیم شدن روحانیان به مدرس، مبلغ، پژوهشگر و ... شده است، مبلغ بودن مهم ترین شان یک روحانی است. مقام معظم رهبری می فرمایند: امروز علمایی که مشغول تحصیل علم دین و حقایق دینی هستند و نیز فضلای حوزه ها و علمای شهرستانها توجه کنند که اوّلین وظیفه عالم دینی تبلیغ است و علم دین برای تبلیغ است.

ایشان در سال 74 در آستانه فرارسیدن ماه رمضان در دیدار جمعی در دیدار جمع زیادی از روحانیون، فضلا و مبلّغان اسلامی فرموده اند: درست است که تربیت عالِم و مبلّغ، به بزرگان و متخصّصینی احتیاج دارد که در نقطه ای بنشینند و شاگردان و فضلا و طلّاب از آنها استفاده کنند و توقّعی نیست که آنها با طبقات مختلف مردم مواجه شوند. کار آنها در واقع تربیت مبلّغ و عالِم و متخصّص است - این در جای خود درست و قابل قبول است - لیکن وقتی انسان با نگاه کلّی به علمای دین نگاه می کند، آن عده متخصّص پرور، عدّه کمی خواهند بود.

ایشان با تاکید بر اینکه اساس کار در بین علمای شیعه، عبارت از تبلیغ و رساندن حقایقِ دین است، می گویند: مبلّغ دین، عالِم انتخاب شده است و تبلیغ دین جزو وظایف علمای دین است. آیا می شد بگوییم که افراد غیر عالِم، تبلیغ دین را انجام دهند؟ نه. تبلیغ دین وظیفه عالِم است. کسانی که می خواهند تبلیغ دین کنند، باید از علمِ دین - در حدّی که مورد نیاز آنهاست - برخوردار باشند. معنای این حرف، این است که مبلّغِ دین باید در هر سطحی که مخاطبین خود را مشاهده می کند، برای بالا بردن آنها از آن سطح، همّت بگمارد و باقی ماندن مخاطبین خود را در یک نقطه، تحّمل نکند. اساس کار تبلیغ، بر پیش بردنِ مخاطب است. باید آنها را آگاه کرد و ترقّی و رشد فکری داد و در جهت آگاهی دینی و تقرّب به پروردگار و کمالات نفسانی پیش برد؛ مثل شاگردی که انسان او را روز به روز تربیت می کند و پیش می برد.

حجت الاسلام و المسلمین روستاآزاد معاون فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم نیز می گوید: بر اساس اندیشه های قرآنی و سیره و عملکرد بزرگان حوزه دین تبلیغ و خدمت فرهنگی و اجتماعی قله و هدف نهایی تاسیس حوزه ها بوده است. در آیه نفر نیز عبارت «لعلهم یحذرون» نشان دهنده آن است که نتیجه انذار باید خداترسی در جامعه باشد و حوزویان در این راستا به وظیفه خود در جامعه عمل می کنند.

سخن مبلغان با دانشمندان آماتور

اما امروز افزایش آگاهی های مردم نسبت به موضوعات مختلف که با استفاده از ابزارهای جدید به دست آمده، موجب شده است نتوان با پاسخ هایی ساده آنها را قانع کرد. در حالی که موتورهای جستجو پربازدیدترین وبسایت های مورد مراجعه مردم در سرتاسر دنیا و از جمله ایران به حساب می آید، طبیعی است که مسائل از سطح به عمق رسوخ کند و پاسخ به هر سئوالی با سئوالی جدید و چالشی تر مواجه شود. چه اینکه مخاطب در کمترین زمان ابعاد پاسخ را در اینترنت می کاود.

شاید بسیاری علاقه داشته باشند کماکان ساختار نظریه دومرحله ای ارتباطات بر جامعه حاکم باشد؛ نظریه ای که با منفعل دانستن مخاطب نهایی بر ساختار یک سویه ارتباط تاکید داشت و توضیح می داد پیام برای رسیدن به مخاطب باید از مجرای نخبگان بگذرد و هر پیامی که با نظر نخبگان سازگار نباشد، از چرخه انتشار و انتقال به گیرنده نهایی خارج می شود. اما امروز دیگر چنین نظریه هایی خریداری ندارد و مخاطب نهایی بدون هیچ واسطه ای به پیام پیام سازان دسترسی می یابد.

در این میان طبیعی است که هر شخصی بتواند با دسترسی به اطلاعات به دانشمندی کوچک تبدیل شود که در زمینه های مختلف اطلاعات فراوان دارد.

لشگر کلیپ سازان علیه انقلاب

علاوه بر افزایش آگاهی مردم نسبت به موضوعات و مسائل مختلف به صف شدن لشگرهایی که اهدافشان بر کسی پوشیده نیست و ورود تخصصی شان در عرصه ای که آن را شناخته اند، کار را دشوارتر از گذشته ساخته است.

تنها بر اساس یک پژوهش سازمان منافقین هزاران نفر را در قالب گروه هایی به کار گرفته است تا تنها در زمینه تولید کلیپ با مضمون های ضدانقلابی و ضد دینی فعالیت کنند. این لشگر محتوای تولیدی خود را در کانال های مشخصی در پیام رسان ها منتشر می کنند و شبکه دیگری از کانال با ارجاع به این کانال ها، کلیپ ها را منتشر می کنند. عمق سازماندهی چنین فعالیتی حاکی از شناخت میدان، شناخت ابزار، شناخت مخاطب و شناخت هدف از سوی دشمنان است؛ همان چیزی که تبلیغ تخصصی به آن نیاز دارد.

به جز کلیپ و محتواهای چندرسانه ای، انبوه کانال هایی که متن های فکاهی با مضامین ضددین را منتشر می کنند، از سازماندهی قوی برای تخریب ریشه های دینی مردم حکایت دارند.

تنفس در دهکده بمباران شده جهانی

مبلغان چه با نظریه دهکده جهانی مارشال مک لوهان موافق باشند و چه مخالف، اکنون در فضایی زندگی می کنند که پیام های آن در کمترین لحظه به سوی دیگر جهان می رسد. فقدان باور به چنین سپهری موجب می شود پیام هایی که تا دیروز در جمعی کوچک از مخاطبان بیان می شد و مخاطبان آن تنها عده ای محدود شنونده و بیننده حاضر در جلسه بودند با همان ادبیات و محتوا از بستر رسانه به صورت عمومی در اختیار مخاطب انبوه قرار گیرد.

بر اساس تحقیقی که نتایج آن چند سال قبل در مورد مصرف رسانه ای گروه های سنی مختلف از سوی خبرگزاری شبستان منتشر شد، با افزایش سن مخاطبان، مصرف محتوای رسانه ای از رسانه های آنلاین کاهش می یابد و بر استفاده از رادیو و تلویزیون و مطبوعات افزوده می شود. بر اساس این تحقیق 64 درصد اشخاص میان 18 تا 24 سال اخبار را از کانال رسانه های آنلاین دریافت می کنند، حال آنکه در این بازه سنی تنها 24 درصد افراد، اخبار را از تلویزیون دریافت می کنند. اما 53 درصد افراد با سن بالای 55 سال، از تلویزیون و 25 درصد از رسانه های آنلاین برای اطلاع از اخبار استفاده می کنند. در مورد مطبوعات نیز وضعیت مشابهی حکمفرماست به گونه ای که دریافت اخبار از مطبوعات در گروه سنی بالای 55 سال (12درصد) دو برابر گروه سنی 18-24 سال (6 درصد) است.

در این  شرایط طبیعی است که تخصص در مجرای انتقال پیام به عنوان یکی از ابعاد تبلیغ تخصصی بسیار حائز اهمیت باشد.

قلاب هایی برای به دام انداختن مخاطب

«رسانه همان پیام است» جمله ای معروف در شناخت نسبت میان پیام و مجرای ابلاغ پیام است که پیام را از اساس به فرم رسانه نسبت می‌دهد نه محتوایی که توسط رسانه منتشر می‌شود. بر این اساس رسانه ها تنها ابزارهایی خنثی در قبال مظروفشان یعنی پیام ها، نیستند، بلکه بر درک مخاطب از پیام تاثیرگذارند. شاید زمانی درک پیام این جمله برای بسیاری دشوار بود، اما امروز که پیام ها کوتاه تر و کوتاه تر می شوند و در رسانه های آنلاین کسی راغب به خواندن نوشتارهای طولانی نیست، درک آن سهل تر شده است.

زمانی تنها رسانه های تبلیغی منبرهای مساجد بوده اند. در چنین رسانه ای سخنران به مدت یک ساعت یا بیشتر سخنرانی می کند و مخاطب در جلسه تنها مستمع است، اما منبرهای آنلاین امروز که در لحظه امکان ایراد گرفتن از سخنران را برای مخاطب فراهم می کنند، کمتر مجال چنین سخنرانی هایی فراهم می کند. طبیعی است که اگر محور سخن مساله مخاطب نباشد، او جلسه را ترک خواهد کرد، یا اعتراض ها به حدی خواهد رسید که سخنران جلسه را ترک کند.

اگر بپذیریم که هر رسانه ای تنها می تواند محمل قالب های خاصی از پیام باشد اکنون که عنان میدان بازی رسانه ای از دستان مبلغان دیرین خارج شده است، برد از آن کسی است که تاختن در میدان جدید بازی را بیاموزد.

چنان که رهبر معظم انقلاب به فراگیری هنر و کار هنری در تبلیغ تاکید می کنند. رهبر معظم انقلاب در سال 68 زمانی که نه شبکه اجتماعی به میان بود و نه فضای تبلیغی این گونه تغییر یافته بود در جمع میهمانان کنفرانس وحدت اسلامی با اشاره به ضرورت معرفی چهره حقیقی پیامبر مکرم اسلام با استفاده از ابزار هنر فرمودند: قبل از آنکه دشمنان با شیوه های فرهنگی و هنری پیچیده‏ی خود، چهره آن بزرگوار را مخدوش کنند، مسلمانان در زمینه های علمی، فرهنگی، هنری و تبلیغی کار کنند.

جمله نویسی به جای کتاب نویسی

با تغییر در عالم تبلیغ باید به دنبال تغییر در منظومه مهارتی مبلغ نیز بود، همان گونه که جریان ضددین با شناخت عرصه، برای ورود به میدان تبلیغ، قالب های همخوان با اقتضائات دنیای جدید را برگزیده است و در شرایطی که انبوه رسانه ها برای ابلاغ پیام از پیام های دینی تا ضددینی به صف شده اند، نداشتن قلاب هایی که بتوان به وسیله آنها مخاطب را با خود همراه ساخت، ثمره ای جز اتلاف منابع به دنبال ندارد.

نقطه زنی به جای از هر دری سخن

به نظر یک کارشناس تبلیغی انبوه گویی یکی از افت های تبلیغ دینی در عصر کنونی است. او معتقد است تبلیغ زمانی موثر است که نقطه زنی کند، اما کلی گویی و انبوه گویی دردی از کسی دوا نمی کند.

رهبر معظم انقلاب نیز در سال 97 در دیدار اعضای هیات امنای دفتر تبلیغات اسلامی گفتند: امروز همه در فضای مجازی حضور دارند، شما و دیگر دستگاه‌ها حضور دارند، منتها یک حضور جریان‌ساز نیاز است. باید کاری کنید که بخش مهمّی از فضای مجازی را متعلق به خودتان کنید و بتوانید جریان‌سازی کنید.

حجت الاسلام و المسلمین روستاآزاد معاون تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی نیز می گوید: بر اساس جمله «و قولو قولا سدیدا» سخن باید به گونه ای باشد که خللی در آن وارد نشود. در تبلیغ زمانی شخص می تواند مدعی باشد که قول و فعلش سدید و برخاسته از علم مورد نیاز و پیچیدگی های جامعه باشد.

شلاق های لحظه ای در طریق های طولانی

جریان رسانه ای ضددین آموخته است که یکی از اقتضائات فضای رسانه ای امروز نوبه نو بودن است. در این محیط باید لحظه به لحظه با پیام هایی کم عمق و زودگذر جریانی طولانی مدت را مدیریت کرد. طبیعی است که توسل به آموزه های عمیق برای شنا در این محیط کافی نیست.

راه اندازی رشته های تخصصی عمیق در حوزه های علمیه زمینه اشراب تبلیغی را فراهم می کنند چنان که حجت الاسلام و المسلمین نبوی معاون تبلیغ حوزه می گوید همه رشته های تخصصی حوزه برای پاسخگویی به نیازهای جامعه است؛ رشته هایی چون کلام، تفسیر، حدیث، امامت، مهدویت، تاریخ، قضا و ... .

نیز دفتر تبلیغات اسلامی و حوزه های علمیه برادران و خواهران در مناسبت های مختلف تبلیغی محتواهای تبلیغی را در قالب ره توشه تدوین و ارائه می کنند، اما مساله این است که آیا با این رشته ها یا ره توشه ها می توان پیامی در مقابل یک جریان رسانه ای که مثلا در میانه ماه رمضان به دنبال یک رویداد در شبکه های اجتماعی علیه دین اقامه می شود و بیش از چند روز تاریخ مصرف ندارد، قد علم کرد؟

اما رهبر انقلاب می گویند باید شبکه سازی کرد. حضرت آیت الله خامنه ای در همان دیدار نسبت به ضرورت مسئله‌ی «شبکه‌سازی» تأکید کرده، می گویند: در مجموعه‌های خودمان دستگاه‌هایی را داریم که چند بخش دارند و اصلاً از هم خبر ندارند و این عیب است. اولاً در درون تشکیلات خودتان، ثانیاً در بیرون تشکیلات خودتان با مخاطبین‌تان شبکه‌سازی کنید؛ به همدیگر خبر بدهند، هم‌افزایی کنند، تبادل کنند، یک فکر را شما بدهید، یک فکر را آن‌ها با شما مطرح کنند و به این شکل شبکه‌سازی انجام گیرد.

کودکان را دریابیم

یکی دیگر از ابعاد تخصص در تبلیغ، تخصص بر اساس قشر مخاطب است. حجت الاسلام و المسلمین روستاآزاد معاون تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی با اشاره به اینکه این دسته تبلیغ ها در حوزه مهارتی است، می گوید: در این زمینه اقشاری مانند کودکان، ناشنوایان و زندانیان جای می گیرند.

به اعتقاد او هر کس نسبت به حل مشکل خاص خود انتظار دارد تا شبهات و آنچه ذهنش را درگیر کرده است پاسخ داده شود و با توجه به پیچیدگی های جامعه کنونی و اثرگذاری جریان های مختلف بر مخاطب، مخاطب توقع شنیدن سخن متقن و سدید را دارد تا مشکل او حل شود.

در سال های اخیر مراکز آموزشی و علمی تخصصی فراوانی در حوزه راه اندازی شده یا اشخاصی را تربیت کرده اند که شاهد خروجی های آنها هستیم، از جمله مرکز تحقیقات زن و خانواده به تحقیق در مورد مسائل زنان و پاسخ متقن دینی نسبت به مسائل روز آنان می پردازد. اشتغال زنان، خشونت خانگی علیه زنان و نظام آموزشی دختران از جمله مسائلی است که این مرکز به آن ورود جدی داشته است. حجت الاسلام و المسلمین زیبایی نژاد رییس این مرکز با اشاره به تلاش این مرکز برای پاسخ به مسائل اجتماعی زنان می گوید در حوزه باید مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی مشابه از جمله برای کودکان و جوانان نیز تشکیل شود.

مقام معظم رهبری هم در مورد توجه به سطوح و اقشار مختلف مخاطبان در تبلیغ گفته  اند: این کار، سطوح مختلفی دارد: یک سطح، سطح عامّه مردم است. سطح دیگر مربوط به کسانی است که تا حدودی از معرفت و آگاهی برخوردارند. یک سطح هم مربوط به زبدگان جامعه است؛ افرادی که اگر چه در علمِ دین آگاهی و معرفتی ندارند؛ ولی در رشته های علوم دیگر یا فنون مختلف زندگی، اشخاص برجسته ای محسوب می شوند و داری ذهن وقّاد و هوش سرشار و تجربه و آگاهی و معرفتند. اینها هم جزو مخاطبینِ مبلّغینِ دین به شمار می آیند. اینها هم احتیاج دارند که برایشان دین بیان شود. پس در یک نگاه کلّی، مبلّغِ دین با قشرهای مختلفی مواجه است و فقط با طبقه عامی محض رو به رو نیست؛ بلکه با افرادی که تا حدود زیادی از معرفت و علم و دانش و تجربه برخوردار هستند نیز مواجه می شود. این مطلب قابل توجّهی است که اساس و ملاک تصمیم گیری می شود.

موج سازی در دریای امواج خروشان

یکی از اقتضائات تبلیغ تخصصی موج سازی و جریان سازی است. تبلیغ هرچند پرمحتوا باشد اگر نتواند گروه ها با خود همراه سازد، در نطفه خفه خواهد شد.

مقام معظم رهبری خود بارها این کار را انجام داده اند. از نامه به جوانان اروپایی تا پیش کشیدن گفتمان و واژگانی با بار معنایی خاص از آتش به اختیار تا فتنه، عمارها و... .

ایشان خطاب به اعضای هیات امنای دفتر تبلیغات اسلامی می گویند: باید کاری کنید که بخش مهمّی از فضای مجازی را متعلق به خودتان کنید و بتوانید جریان‌سازی کنید.

چنین کاری از طریق شبکه سازی امکان پذیر است همان چیزی که دشمنان ما به خوبی آن را انجام داده اند. رهبر انقلاب در مورد شبکه سازی می گویند: در مجموعه‌های خودمان دستگاه‌هایی را داریم که چند بخش دارند و اصلاً از هم خبر ندارند و این عیب است. اولاً در درون تشکیلات خودتان، ثانیاً در بیرون تشکیلات خودتان با مخاطبین‌تان شبکه‌سازی کنید؛ به همدیگر خبر بدهند، هم‌افزایی کنند، تبادل کنند، یک فکر را شما بدهید، یک فکر را آن‌ها با شما مطرح کنند و به این شکل شبکه‌سازی انجام گیرد.

آموزش ابزار محور

در شرایطی که زندگی بشر نسبت به گذشته دگرگون شده است، برای تاثیرگذاری بر مخاطب باید آموخت که فن تاثیرگذاری بر مخطب چیست و چگونه و با چه ابزارهایی می توان بر مخاطب تاثیر گذاشت، در این شرایط با تغییر در اقتضائات و نیازهای مخاطبان برای موفقیت در تبلیغ به جز منبع، کسب مهارت ابزار-محور ضروری است.

مقام معظم رهبری می گویند: تبلیغ یک فّن است و به تعلیم و فراگیری احتیاج دارد. همچنین نیاز دارد که نو به نو و روز به روز، ضرورتها و لوازم آن به مبلّغین ارائه شود. اینها چیزهایی است که لازم است. جامعه تبلیغی باید بتواند کار خود را درست انجام دهد. باید فنِّ تبلیغ را آموخت. باید کسانی این فن را یاد بگیرند و تعلیم دهند و تکمیل کنند. علاوه بر این - همان طور که عرض شد - نیازهای روز به روز تبلیغ و مبلّغ، باید در اختیار آنها قرار گیرد.

دست و پا زدن با چشم بسته در دریای تخصص ها

برخی موسسات وابسته به نهادهای امنیتی بنابر وظایف خود گزارش هایی روزانه و هفتگی در موضوعات مختلف منتشر می کنند که اکثرا از چشم عموم مردم به دور می ماند. شناسایی جریان و آسیب های تاثیرگذار در فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه و پیام هایی که بیشترین موج آفرینی را به دنبال دارند تا تنش ها و برخوردها در این فضا، از سوی دستگاه های مختلف رصد می شود. مصرف کنندگان گزارش چنین رصدهایی عمدتا به دستگاه های امنیتی و انتظامی محدود می شوند. این دستگاه ها نیز زمانی وارد اقدام و مداخله می شوند که جریان های اجتماعی و فرهنگی یا سیاسی به حد تنش رسیده باشد. تا قبل از آن این دستگاه های فرهنگی هستند که در مقابل این جریان ها وظیفه مند به شمار می روند. از سویی دستگاه های فرهنگی بدون اطلاع از میزان و چگونگی گرایش های فرهنگی جامعه نمی توانند برنامه ریزی و تاثیرگذاری مناسبی داشته باشند.

به صورت خاص در مورد بدحجابی در جامعه، نقطه تمرکز اکثر انتقادها بر کلیت ماجرا یا نتایج آن است، اما سخن چندانی از علل، میزان و چگونگی رواج آن در میان اقشار مختلف، گروه های سنی مختلف و... شنیده نمی شود. در سوی مقابل، دشمنان موهوم پناهگاه مستحکمی برای هدایت اذهان فراهم می کنند، چنان که چندسالی است در مورد بدحجابی در شهر قم، گفته می شود گروه هایی به صورت سازماندهی شده جهت تغییر چهره قم از تهران روانه این شهر می شوند اما تاکنون دستگاه های امنیتی چنین مساله ای را تایید یا گزارش نکرده اند و حتی آن را رد کرده اند.

اما حجت الاسلام نبوی معاون تبلیغ حوزه مساله شناخت و  رصد میدان را از زاویه ای دیگر مورد بررسی قرار می دهد. او می گوید: ما ابتدا باید نیازهای مسلم خود را برطرف کنیم و سپس به دنبال شناخت جزییات مشکلات باشیم به عنوان مثال در حال حاضر 110 هزار مدرسه در کشور داریم، اما تعداد کل طلاب کشور 80هزار طلبه است که به فرض توانایی و ... نمی توانند پاسخگوی نیاز مدارس باشند.

او با اشاره به نیازها و وضعیت مساجد کشور اضافه می کند: در حال حاضر حدود 70هزار مسجد در کشور وجود دارد که حدود 3300 مسجد را مبلغان ما پوشش داده اند. اگر 10 برابر مساجدی که از سوی مبلغان ما تحت پوشش قرار گرفته اند، با روحانیان آزاد فعالیت کنند، کماکان حدود نیمی از مساجد بدون امام جماعت باقی می مانند.

حجت الاسلام نبوی می گوید: اگر روحانی و مبلغ به تعداد کافی داشته باشیم تا به فعالیت های تخصصی بپردازیم خوب است، اما ابتدا باید 3000 مدرسه آموزش و پرورش را پوشش دهیم.

او ادامه می دهد: همه باید ظرفیت سازی کنیم، زیرساخت ها را افزایش دهیم و ظرفیت ها را مدیریت کنیم.

مسئولیت تبلیغ با کیست

از چند سال قبل چالش هایی میان حوزه و دولت بر سر مسئولیت فرهنگ جامعه وجود داشته است. البته این چالش اکنون حل نشده است اما با رویه هایی که دولت هایی اخیر در پیش گرفته اند کمتر کسی از آنها انتظار دارد تا فرهنگ جامعه را به ساحلی امن برسانند.

در سوی دیگر این حوزه است که تبلیغ فرهنگی را مسئولیت اصلی خود می داند. راه اندازی معاونت تبلیغ یا دستگاه هایی با عناوین مشابه برای نهادهای عالی حوزوی یعنی مرکز مدیریت حوزه های علمیه (برادران)، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، دفتر تبلیغات اسلامی، جامعه المصطفی (ص) خود نشان از دغدغه مند بودن در این حیطه است، اما مساله ثانویه در راه اندازی معاونت های تبلیغ که از نگاه برخی باید به مساله اولیه تبدیل شود، تقسیم وظایف میان آنها است.

معاون تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی می گوید: بخش هایی از این تقسیم وظایف به صورت نوشته و قسمتی به صورت نانوشته است اما دلیل اینکه تقسیم وظایف به صورت کامل انجام نشده است و این اتفاق تاکنون رخ نداده است، قسمتی به وجود شوراهای بالادستی در هر یک از نهادهای حوزوی مربوط می شود، نهادهای بالادستی در هر یک از نهادهایی مانند سازمان تبلیغات، دفتر تبلیغات و مدیریت حوزه. حجت الاسلام و المسلمین روستاآزاد توضیح می دهد اخیرا نیز توافق هایی در جهت تقسیم کار انجام شده است که بر اساس آن اعزام کوتاه مدت از قم و مشهد و مراکز بزرگ توسط دفتر تبلیغات اسلامی انجام شود و در مقابل پرونده های تبلیغی حوزه در سیکل اعزام قرار گیرند. در زمینه تبلیغ با سازمان تبلیغات اسلامی و مجموعه های دیگر هم توافق هایی حاصل شده است.

به گفته او وجود سند ابلاغ شده ای برای تقسیم کار میان دستگاه های مختلف دست اندرکار تبلیغ دینی ضروری است و با تغییر مسئولیت سازمان تبلیغات اسلامی صحبت هایی صورت گرفته است تا سندی تهیه شود که حاوی تقسیم وظایف میان این دو دستگاه باشد.

در مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران نیز حجت الاسلام و المسلمین بهجت پور مدیر این نهاد از آمادگی برای واگذاری امور تبلیغ به سازمان تبلیغات اسلامی خبر داده است.

اما در حوزه بین الملل خانم علاسوند که سابقه طولانی در تبلیغ در کشورهای مختلف دارد، از فقدان برنامه و مشخص نبودن متولی در تبلیغ بین المللی گله مند است. او می گوید: در عرصه تبلیغ بین المللی نهادهای اعزام کننده برنامه ریزی مناسبی ندارند و برنامه ای برای بازخوردگیری و ارتقای سطح مخاطبان وجود ندارد.

در این میان نباید هزینه های تبلیغ و به ویژه تبلیغ تخصصی را از یاد برد. حجت الاسلام نبوی با اشاره به این هزینه ها می گوید: تبلیغ تخصصی نیازمند بودجه زیادی است، اما متاسفانه در جمهوری اسلامی به کار فرهنگی به صورت جدی اهمیت داده نمی شود.

او اضافه می کند: اگر هزینه یک تیم فوتبال به امر تبلیغ اختصاص یابد می توانیم یک موج عظیم فرهنگی ایجاد کنیم.

تشخص های پژوهشی در برابر تشخص های تبلیغی

یکی دیگر از چالش های فراروی تبلیغ تخصصی تشخص هایی است که حوزه برای پژوهشگران قائل است. حجت الاسلام روستاآزاد می گوید: با وجود آنکه تبلیغ قله و هدف نهایی تاسیس حوزه است، در ساختارهای حوزه، تبلیغ آن گونه که آموزش و پژوهش مورد توجه قرار دارد، مورد توجه قرار نمی گیرد.

او با اشاره به اینکه ارتقای جایگاهی در حوزه منوط به فعالیت های آموزشی و پژوهشی و کمتر منوط به فعالیت های تبلیغی است، ادامه می دهد: این مساله موجب می شود مستعدین به این حوزه جذب شوند.

به گفته حجت الاسلام والمسلمین روستاآزاد بعد از انقلاب مجموعه های آموزشی و پژوهشی متعددی با ملاک های وزارت علوم در حوزه راه اندازی شده اند. این مساله در کنار جذابیت های آموزش و پژوهش موجب جذب مستعدین به این حوزه شده است و در سوی مقابل شاهد کم فروغی جذب مستعدین حوزه به تبلیغ بوده ایم،

او ادامه می دهد: اگر تبلیغ در جایگاه واقعی خود باشد، هدف اصلی حوزه که تبلیغ است مورد توجه قرار گیرد و استعدادهای برتر زیادی به آن جذب شوند، فضای تبلیغ متفاوت خواهد شد.

معاون تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی می گوید: البته در دو سال اخیر طرح هایی از جانب مدیریت حوزه در راستای جذب استعدادهای برتر به تبلیغ تدوین شده، اما این طرح ها هنوز اجرایی نشده اند.

حجت الاسلام والمسلمین نبوی معاون تبلیغ حوزه های علمیه نیز با اشاره به اینکه جذابیت های پژوهشی بیش از جذابیت های پژوهشی است، می گوید: البته ظرفیت های پژوهشی به حدی نیست که بتواند تمام علاقه مندان را به خود جذب کند، از این رو عده زیادی از فارغ التحصیلان رشته های تخصصی در امر تبلیغ فعال هستند.

حجت الاسلام والمسلمین نبوی یکی از راه های ایجاد جذابیت برای تبلیغ را چنین بیان می کند: ما به دنبال کم کردن جذابیت های پژوهش نیستیم اما می توان برای تبلیغ معادل سازی کرد، چنان که پژوهش در محیطی دلخواه انجام می شود، حقوق دارد و ...، اما مبلغ باید با حداقل جاذبه های عادی با خانواده به روستا برود تا به تبلیغ دین بپردازد. فاصله زیادی میان این دو وجود دارد و باید یک عدالت نسبی و تراز ایجاد شود.

نقطه مطلوب کجاست؟

چالش های فراروی تبلیغ تخصصی بر شناسایی نقطه مطلوب آن نیز تاثیر نهاده است، چنان که با وجود محدودیت های مالی، سرمایه های مالی موجود در حوزه در زمینه پژوهش سرمایه گذاری شده اند. حجت الاسلام روستاآزاد معاون تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی می گوید: سرمایه گذاری فراوانی که در عرصه پژوهش و آموزش نسبت به عرصه تبلیغی در حوزه انجام شده از مسائلی است که موجب می شود، ترسیم وضعیت تبلیغ را با دشواری همراه کرده است.

او می گوید: مولفه های مختلف در نگاه مطلوب می تواند اثرگذار باشد که برخی از آنها به تربیت نیرو مربوط می شود و این که چه اندازه به تربیت نیروهای خلاق و اثرگذار در حوزه تبلیغ همت نهاده شده است.

به گفته حجت الاسلام والمسلمین روستاآزاد، ظرفیت به کارگیری مبلغان از سوی دستگاه های مختلف نیز از مسائل دیگری است که بر شناسایی نقطه مطلوب تاثیرگذار است. بر این اساس باید دانست آیا وجود دستگاه های متنوع بهره بردار وضعیت مطلوب را شکل می دهد یا یکپارچه سازی و حداقل تقسیم کار فعالیت های تبلیغی، هرچند هر یک از دستگاه های دست اندرکار عرصه تبلیغ تلاش می کند تا نقش آفرینی مطلوبی داشته باشد.

در نظر گرفتن ظرفیت حوزه های بزرگ و حوزه های شهرستانی و نحوه عملکرد مبلغان خواهر از دیگر نکاتی است که در ترسیم نقطه مطلوب تاثیرگذار است و باید مدنظر قرار گیرد.

نگاهی به داشته ها

با وجود اینکه بسیاری از اقتضائات و ضرورت های تبلیغ تخصصی از جمله اتمسفر جدید تبلیغی، افزایش دانش مخاطبان و سرمایه گذاری سنگین دشمنان در مسائل دینی و فرهنگی هستند، فعالیت هایی در زمینه تبلیغ تخصصی در حوزه اجرا شده است.

در زمینه تربیت نیرو به منظور تبلیغ تخصصی به ویژه در زمینه مشاوره، روانشناسی و خانواده، موسسه امام خمینی(ره)، دانشگاه معارف اسلامی، موسسه امام رضا(ع)  و مرکز تخصصی اخلاق و تربیت در حال فعالیت هستند. دفتر تبلیغات اسلامی نیز در مرکز تربیت مربی کودک در کنار سایر مراکز تربیت مربی به تربیت نیروی مبلغ متخصص با نگاه به مخاطب خاص مشغول است. مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران نیز با عقد تفاهم نامه با سازمان بهزیستی کشور تلاش می کند تا طلاب خواهر را وارد عرصه مدیریت مهدها کند و با آموزش هایی که به آنها ارائه می کند، ایشان را وارد این عرصه تخصصی کند. البته این به جز فعالیت های آن مرکز در زمینه فرق، تربیت مشاور، مبلغ مدارس، پاسخگویی به شبهه ها و... است.

اکنون مجموعه هایی نیز در حوزه به آموزش مهارت های هنری به طلاب روی آورده اند. از جمله مرکز فرهنگی هنری دفتر تبلیغات اسلامی که آموزش های فرهنگی و هنری در زمینه های مختلف رسانه را در دستور کار دارد. مراکز متعدد دینی دیگری که خارج از ساختار حوزه دسته بندی می شوند نیز در این زمینه ها فعالیت می کنند، حتی دانشکده صدا و سیما در مرکز، تنها از میان طلاب پذیرش می کند و به ایشان مهارت های رسانه ای می آموزد تا به کنشگری رسانه ای و تبلیغی با مهارت های روز بدل شوند. مدرسه اسلامی هنر نیز تنها طلاب را جذب می کند و آموزش می دهد و آموزش کاربردی هنری را در دستور کار دارد.

علاوه بر این مجتمع آموزشی پژوهشی تبلیغ که به تازگی از سوی معاونت تبلیغ حوزه های علمیه راه اندازی شده است، بخشی از اهتمام خود را بر تربیت نیروی متخصص مبلغ در سطح سه در موضوعاتی مانند خانواده، هنر و رسانه، کودک و نوجوان، امامت جماعت و مدیریت فرهنگی نهاده است. علوم قرآن و منابع تفسیر، جامعه‌شناسی اسلامی، روانشناسی اسلامی، مدیریت، تاریخ معصومین، روش بیان احکام، روش سخنرانی، روش کلاسداری و روش مشاوره از دیگر سرفصل های آموزشی این مجتمع است. همچنین به گفته حجت الاسلام نبوی روش های نوین تبلیغ برای انتقال پیام های دینی به مخاطبان یکی از فعالیت های مرکز پژوهش های تبلیغی است.

مدیر مجتمع آموزشی پژوهشی تبلیغ تأمین محتوا برای مبلغان فعال فعلی را یکی دیگر از فعالیت های صورت گرفته در مرکز پژوهش‌های تبلیغی عنوان می کند و می گوید: یکی از مهم ترین کارهای تیم تأمین محتوا، تولید و انتشار مجله مبلغان است که به صورت خودکفا اداره می شود و تاکنون 241 شماره از این مجله منتشر شده است.

معاونت تبلیغ حوزه های علمیه علاوه بر این با راه اندازی اداره کل فرقه ها و ادیان در این موضوع فعالیت دارد  و محتوای مورد نیاز مبلغان حاضر در مناطقی که با فرق و گروه های خاص مواجه هستند را تهیه و ارائه می کند.

او با اشاره به اقدامات انجام گرفته از سوی دفتر تبلیغات اسلامی در این زمینه ادامه می دهد: با راه اندازی قطب های علمی فرهنگی، فعالیت های مناسبی انجام گرفته و ازدواج، سبک زندگی، تمدن، امداد فرهنگی و مقابله با فرق انحرافی از محورهای تبلیغ تخصصی دفتر تبلیغات اسلامی بوده است.

نهادهای بهره بردار نیز در راستای بهره گیری از آموزش دیدگان فعالیت هایی انجام داده اند، از جمله دفتر تبلیغات با تشکیل پرونده های تبلیغی در حوزه های مختلف به ویژه در حوزه های مرتبط با قطب های علمی و فرهنگی تاکنون 700 تا 800 پرونده تبلیغی تشکیل داده است. طلاق، سبک زندگی، نظام سیاسی، تمدن، امداد فرهنگی و مقابله با فرق انحرافی از جمله محورهای فعالیت این قطب های علمی و فرهنگی است.

دفتر تبلیغات اسلامی علاوه بر این در زمینه تبلیغ با مخاطب خاص فعالیت دارد، از جمله مهارت هایی که برای تبلیغ نزد ناشنوایان و زندانیان ضروری است. به گفته حجت الاسلام روستاآزاد زندان های استان خراسان رضوی نمونه مناسبی از اثربخشی آموزش های مبلغان زندانیان است. او می گوید: با توجه به فعالیت های 40 مبلغ در زندان های این استان، شاهد کمترین مسائل امنیتی و افزایش بازگشت زندانیان به اجتماع بوده ایم و حتی خانواده زندانیان شاهد به تغییر رفتار آنان اذعان کرده اند.

گزارش: هادی ذاکری